عقل از آن رو دوست انسان و جهل دشمن او گرديده كه به واسطه عقل، انسان دوست را به دست مى‏آورد و به خيرات و نيكوييها راهنمايى مى‏شود، و به واسطه آن دشمنان را دفع مى‏نمايد و از شرور و بديها دورى مى‏گزيند و به اشاره آن طاعات و كارهاى نيك را انجام مى‏دهد و گناهان و كارهاى زشت را ترك مى‏كند و راه خشنودى خداوند و عبادت پروردگار را مى‏پويد.

 

    و به واسطه جهل، تمامى اين امور، عكس مى‏شود و اضداد آن به وجود مى‏آيد، يعنى انسان با جهل براى خود دشمن مى‏تراشد، دوستانش از او مى‏گريزند، از راه خير و نيكى به راه شر و بدى رفته، مرتكب گناه شده، از فرمان خدا سرپيچى مى‏كند.

 

    معنايى براى دوست جز آنچه مبدأ و اصل اين امور باشد و معنايى نيز براى دشمن جز آنچه مبدأ و اصل اضداد آن باشد نيست، خواه آن دوست و دشمن جوهر باشند و يا عرض، جسم باشند و يا غير جسم، درون نفس انسان باشند و يا بيرون آن، چون تمامى خصوصيات اين اشيا از حقيقت دوستى و دشمنى بيرون است، بلكه حقيقت دوست و دوستى و آنچه كه دوستى به آن تحقق مى‏يابد و روح معناى آن، عبارت از چيزى است كه انسان از آن بهره‏مند شود و به آنچه خير و سلامت است، راهنمايى گردد.

 

    حقيقت دشمنى و روح معناى آن، چيزى است كه انسان از آن زيان ببيند و از آن شر و بدى و شقاوت برويد و عقل و جهل نيز چنين است پس سزاوار خواهد بود كه عقل، دوست انسان و جهل، دشمن او ناميده شود.(41)

 

    2 ـ1 ـ4 ـ معناى چهارم

 

    معناى چهارم در نظر ملا صدرا «چيزى است كه با وجود آن در انسانى، مردم مى‏گويند: او عاقل است، و بازگشت آن به خوب فهميدن و سرعت ادراك در استنباط آنچه سزاوار بوده كه برگزيده و يا اجتناب شود مى‏باشد، گرچه در زمينؤ غرضهاى دنيايى و هواى نفس باشد.» وى معناى چهارم را يكى از احتمالات عقلى مى‏داند كه در حديث چهارم به كار رفته است.(42) متن حديث، ترجمه، برداشت ملا صدرا و نيز نقد و بررسى آن در قسمت ب معناى سوم گذشت.

 

    حضرت رضا(ع) در اين حديث مى‏فرمايد:

 

    «دوست هر انسانى عقل او و دشمنش جهل اوست»

 

    ملا صدرا بر آن است كه مراد از عقل در اين حديث، معناى سوم يا چهارم است.

 

    2 ـ 1 ـ 5 ـ معناى پنجم

 

    معناى پنجم عقل مورد بحث در كتاب نفس است و داراى چهار مرتبه مى‏باشد: الف ـ عقل بالقوة؛ ب ـ عقل بالملكة؛ ج ـ عقل بالفعل؛ د ـ عقل مستفاد.

 

    الف ـ ملا صدرا عقل مذكور در پايان حديث يازدهم را به معناى پنجم دانسته است.(43)

 

    متن حديث:

 

    قال رسول اللّه(ص):

 

    «ما قسم الله للعباد شيئاً افضل من العقل، فنوم العاقل افضل من سَهَر الجاهل و اقامة العاقل أفضل من شُخُوص الجاهل، و لا بعث الله نبيّاً و لا رسولاً متى يَستكمِل العقل و يكون عقله أفضل من جميع عقول امته، و ما يُضمِر النبى(ص) فى نفسه أفضل من اجتهاد المجتهدين، و ما أدّى العبد فرائض الله حتى عقل عنه، ولا بلغ جميع العابدين فى فضل عبادتهم ما بلغ العاقل، و العقلأ هم اولوا الالباب الذين قال الله تعالى: «ما يتذكّر الااُولوا الألباب»(44)

 

    «خدا به بندگانش چيزى بهتر از عقل نبخشيده است، زيرا خوابيدن عاقل از شب بيدارى جاهل و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است، و خدا هيچ پيغمبر و رسولى را جز براى تكميل عقل مبعوث نساخته (تا عقلش را كامل نكند مبعوث نسازد) و عقل او برتر از عقول تمام امتش خواهد بود، و آنچه پيغمبر در خاطر دارد، بر تلاش تلاشگران ترجيح دارد، و تا بنده‏اى واجبات را به عقل خود در نيابد آنها را انجام نداده است. همؤ عابدان در فضيلت به پاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند كه خداوند درباره ايشان فرموده: تنها صاحبان خرد اندرز مى‏گيرند»(45)

 

    ملا صدرا در توضيح بخش پايانى حديث مى‏گويد:

 

    بيان پيغمبر(ص): «و عاقلان همان صاحبان خردند»، يعنى عقلى كه در اينجا گفته مى‏شود آن عقلى كه همگان فهم مى‏كنند نيست؛ يعنى هر كس را كه داراى زيركى و هوشيارى در كار دنيا باشد عاقل مى‏خوانند و نه آن غريزه‏اى كه باآن، انسان از چهارپايان امتياز مى‏يابد، و نه آن چيزى كه در علم اخلاق از آن بحث مى‏شود، بلكه مراد از آن، مفهومى خواهد بود كه از بيان الهى استفاده مى‏شود: «تنها صاحبان خرد، اندرز مى‏گيرند». پس، از اين بيان دانسته مى‏شود كه عاقلان، همان مخصوصان به اهل ذكر يعنى اهل علم و عرفان‏اند، چنان‏كه خداوند مى‏فرمايد: «اگر نمى‏دانيد از اهل ذكر سوءال كنيد» (نحل:43)، و آنان همان استواران در علم‏اند، چنان‏كه خداوند مى‏فرمايد: «و استواران در علم گويند: به آن ايمان داريم؛ همه از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان اندرز نگيرند» (آل عمران: 7)، و آنان حكيمان الهى‏اند، چنان‏كه مى‏فرمايد: « حكمت را به هر كه خواهد دهد و به هر كه حكمت داده شود خوبى فراوان اعطا شده و جز خردمندان اندرز نگيرند». (بقره: 269). و اين جز داناى حكيم و فرزانه استوار در علم و كامل در حكمت و ايمان نيست، پس عقلى كه در اوست آخرين عقلى كه در معرفت نفس بيان شده خواهد بود. خداوند به حقايق داناست و بس.(46)

 

    ب ـ ملا صدرا حديث دوازدهم را بيانگر حقيقت «مرتبه چهارم از عقول چهارگانه مطرح شده در علم النفس» يعنى «عقل مستفاد» مى‏داند.(47) اين عقل، پنجمين عقلى است كه در بيان ملا صدرا گذشت.(48)

 

    امام موسى كاظم(ع) در اين حديث، صاحبان عقل را هدايت يافتگان شمرده و در عالى‏ترين بخش حديث، از عقل به عنوان همتراز رسولان و رسول باطنى ياد كرده و كسانى را كه تعقل نمى‏كنند مورد نكوهش قرار داده است.(49)

 

    وى در ابتداى شرح اين حديث مى‏گويد:

 

    اين حديث، اشتمال بر بيان حقيقت عقل به همان معنايى كه گفته شد، دارد، يعنى مرتبه چهارم از عقلهاى چهارگانه كه در علم نفس بيان شده و بزرگ‏ترين صفات و خواص و ستايش خداوند و معارف بلند قرآنى و اهداف شريف الهى را در بر دارد كه همانند آن در بسيارى از كتب عرفا يافت نمى‏شود و شبيه آن نيز در نتايج نظريات دانشمندان صاحب نظر نكته سنج ديده نشده، جز آنكه از يكى از ائمّه اطهار نقل شده باشد و يا از جهت سند از طريق آنان (شيعه) و يا از طريق عامه (اهل سنت) به رسول اكرم(ص) برسد.(50)

 

    نظر ملا صدرا درباره تعريف چهارمين مرتبه از مراتب عقل مورد نظر در كتاب نفس (عقل مستفاد) اين است:

 

    چهارم (عقل مستفاد) مرتبه‏اى از اين ذات است كه هر گاه خواهد، اين معقولات مفصل را تعقل نموده، بدون آنكه نياز به جدا ساختن و تجريد و رنج به دست آوردن دوباره داشته باشد آن را حاضر مى‏نمايد؛ چرا چنين نباشد، در حالى كه پيش از اين از آنها متأثّر (اثرپذير) شده و (از مادّه) جدا نموده و اندوخته است، بلكه چون او را ملكه اتّصال به عقل فعال حاصل شده، وقتى به عقل فعال مى‏نگرد آنها را حاضر مى‏يابد، چون (عقل مستفاد) مادام كه تعلق و تدبيرش به اين عالم باقى است، پيوسته مستغرق شهود حق تعالى و اتصال به او و آنچه كه در پى آن است از بخشنده صورتها ـ به فرمان او ـ و به فعليت رساننده معقولات به نيروى او كه آسمان و زمين را نگاه داشته است نمى‏باشد و بهره او در اين عالم، نوعى از ملكه اتصال است.(51)

 

    2 ـ1 ـ 6 ـ معناى ششم

 

    الف ـ ملا صدرا حديث اول را به معناى ششم از معانى عقل دانسته است. (52)

 

    متن حديث:

 

    عن أبى جعفر(ع) قال:

 

    «لمّا خلق الله العقل استَنْطَقَه ثم قال له: أقبِل فأقبَل ثم قال له: أدبر فأدبر، ثم قال: و عزتى و جلالى ما خلقت خلقا هو أحب الى منك و لا أكملتك الا فيمن احب، أما انى إياك امر و إياك أنهى و إياك اعاقب و إياك اُثيب»

 

    امام باقر(ع) فرمايد:

 

    «چون خدا عقل را آفريد، از او باز پرسى كرده، به او گفت: پيش آى، پيش آمد، گفت: باز گرد، بازگشت، فرمود: به عزت و جلالم سوگند، مخلوقى كه از تو نزد من محبوب‏تر باشد نيافريدم و تو را تنها به كسانى كه دوستشان دارم به‏طور كامل دادم. همانا امر و نهى، كيفر و پاداشم متوجه توست»(53)

 

    ايشان در شرح حديث مى‏فرمايد:

 

    إن هذا العقل، أوّل المخلوقات و أقرب المجعولات الى الحقّ الأوّل و أعظمها و أتمّها و ثانى الموجودات فى الموجوديّة؛(54)

 

    اين عقل، نخستين آفريده و نزديك‏ترين مخلوق به خداوند و بزرگ‏ترين و كامل‏ترين آنها و دومين موجود است.

 

    ب ـ ملا صدرا حديث چهاردهم را نيز به معناى ششم از معانى عقل دانسته است.(55)

 

    حضرت صادق(ع) در اين حديث مى‏فرمايد:

 

    «خداى عزوجل عقل را از نور خويش و از طرف راست عرش آفريد و آن، مخلوق اول از روحانيين است؛ پس به او فرمود: پس رو، او پس رفت؛ سپس فرمود: پيش آى، پيش آمد... »(56)

 

    2 ـ 2 ـ ديدگاه علامه مجلسى

 

    2 ـ 2 ـ 1 ـ معناى اول

 

    علامه مجلسى بر اين عقيده است كه اكثر روايات مربوط به عقل، ظاهر در معناى اول و دوم است و ريشه اين دو معناى نيز يك مفهوم است و در ميان اين دو معناى، بيشتر روايات در معناى دوم، ظاهرتر است.(57) ايشان در موارد زير، واژه عقل را به معناى اول دانسته است:

 

    الف ـ حديث دوم:

 

    عن على(ع) قال:

 

    «هبط جبرئيل(ع) على آدم(ع) فقال: يا آدم إنى اُمِرت أن اُخيِّرك واحدة من ثلاث فاختَرْها و دَع اثنتين فقال له آدم: يا جبرئيل و ما الثلاث؟ فقال: العقل و الحيأ و الدين. فقال آدم(ع) انى قد اختَرْت العقل فقال جبرئيل للحيأ و الدين: انصرفا و دعاه فقالا: ياجبرئيل إنّا اُمِرنا أن نكون مع العقل حيث كان قال: فشأنكما و عرج»

 

    امام على(ع) فرمود:

 

    «جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت: اى آدم، من مأمور شده‏ام كه تو را در انتخاب يكى از سه چيز، مخير سازم پس يكى را برگزين و دو تا را واگذار. آدم گفت: آن سه چيست؟ گفت: عقل و حيا و دين. آدم گفت: عقل را بر گزيدم. جبرئيل به حيا و دين گفت: شما بازگرديد و او را واگذاريد. آن دو گفتند: اى جبرئيل، ما مأموريم هر جا كه عقل باشد، با او باشيم. گفت: خود دانيد، و بالا رفت.(58)

 

    به نظر ايشان، مراد از عقل در اين حديث، مفهومى است كه معناى اول، دوم و سوم را در بر مى‏گيرد.(59)

 

    ب ـ علامه بخشى از حديث دوازدهم را به معناى اول از معانى عقل گرفته است. در اين بخش حضرت موسى بن جعفر(ع) مى‏فرمايد:

 

    «يا هشام انّ للّه على الناس حُجّتين: حجّة ظاهرة و حجّة باطنة، فأمّا الظاهرة فالرُسُل و الأنبيأ و الائمّة(ع) و أمّا الباطنة فالعقول»

 

    «اى هشام! خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت آشكار و حجت پنهان. حجت آشكار، رسولان و پيغمبران و امامان اند و حجت پنهان، عقل مردم است»(60)

 

    ايشان در ذيل حديث مى‏فرمايد:

 

    شايد مراد از عقول در اينجا عقلى باشد كه مناط تكليف است و با آن بين حق و باطل و نيكو و زشت، تميز داده مى‏شود.(61)

 

    ج ـ از عبارت علامه در ذيل حديث نوزدهم استفاده مى‏شود كه ايشان عقل در اين حديث را به معناى اول مى‏داند.

 

    عن اسحاق بن عمّار، عن أبى عبداللّه(ع) قال:

 

    «قلت له: جعلت فداك انّ لى جاراً كثير الصلاة كثير الصدقة، كثير الحجّ لابأس به؛ قال: فقال: يا اسحاق كيف عقله؟ قال: قلت له: جعلت فداك ليس له عقل؛ قال: فقال: لا يرتفع بذلك منه»

 

    اسحاق بن عمار گويد:

 

    «به حضرت صادق عرض كردم: قربانت گردم، من همسايه‏اى دارم كه نماز خواندن و صدقه دادن و حج رفتنش بسيار است و عيب ظاهرى ندارد. فرمود: عقلش چطور است؟ گفتم: عقل درستى ندارد. فرمود: پس با آن اعمال درجه‏اش بالا نمى‏رود»(62)

 

    ايشان مى‏فرمايد: مقصود حضرت از اينكه فرمود: «عقلش چگونه است» يعنى نيروى تشخيص حق و باطل در او به‏طورى كه سبب انقياد در برابر حق و اقرار به آن گردد چگونه است.(63)

 

    2 ـ2 ـ2 ـ معناى دوم

 

    به نظر علامه، معناى دوم، «ملكه و حالتى در نفس است كه او را به گزينش خيرات و منافع و دورى از شرور و ضررها وا مى‏دارد و نفس به مدد اين ملكه بر طرد خواهشهاى شهوت و خشم و وسوسه‏هاى اهريمنى توان مى‏يابد. چنان‏كه گذشت از نظر ايشان، اكثر روايات باب عقل و جهل، ظاهر در معناى دوم است.(64)

 

    به نظر ايشان واژه عقل در موارد زير، در معناى دوم به كار رفته است:

 

    الف ـ حديث دوم: متن و ترجمه اين حديث و نيز نظر علامه در ذيلِ قسمت الفِ معناى اول آن گذشت.

 

    در اين حديث، حضرت آدم(ع) مخيّر مى‏شود كه يكى از عقل، حيا و دين را برگزيند. آن حضرت، عقل را اختيار مى‏كند. جبرئيل به حيا و دين دستور مى‏دهد كه آدم را با عقل واگذارند؛ اما آنها مى‏گويند: «ما مأموريم كه هر جا عقل باشد، همراهش باشيم.»(65)

 

    ب ـ حديث سوم: متن و ترجمه اين حديث در بخش الفِ معناى سوم از ديدگاه ملا صدرا در همين فصل گذشت.

 

    چكيده حديث اين است كه امام صادق(ع) درباره تعريف عقل مى‏فرمايند:

 

    «عقل، چيزى است كه با آن خداوند رحمان عبادت شود بهشت به دست آيد.»(66)

 

    علامه معتقد است كه ظاهراً مراد از عقل در اين حديث، معناى دوم است؛ گر چه ايشان احتمال بعضى ديگر از معانى را نيز رد نمى‏كند.(67)

 

    ج ـ حديث ششم:

 

    قال ابوعبداللّه(ع):

 

    «من كان عاقلاً كان له دين، و من كان له دين دخل الجنّة»(68)

 

    «هر كه عاقل است دين دارد و كسى كه دين دارد به بهشت مى‏رود»

 

    علامه مى‏فرمايد: «مقصود از عقل در اينجا، همان مقصود از عقل در روايت سوم است.»(69)

 

    2 ـ 2 ـ 3 ـ معناى سوم

 

    علامه مجلسى، عقل در حديث دوم را مفهومى دانسته است كه معناى اول و دوم و سوم را در بر مى‏گيرد.(70)

 

    متن و ترجمه اين حديث در صفحات قبل (قسمت الف معناى اول) گذشت.

 

    خلاصه حديث اين است كه حضرت آدم(ع) مخيّر مى‏شود كه يكى از عقل، حيأ و دين را برگزيند. آن حضرت عقل را اختيار مى‏كند. جبرئيل به حيأ و دين دستور مى‏دهد كه آدم را با عقل واگذارند؛ اما آنها مى‏گويند: «ما مأموريم كه هر جا عقل باشد، همراهش باشيم.»(71)

 

    3 ـ2 ـ4 ـ معناى چهارم

 

    معناى چهارم، مراتب استعداد نفس و قرب و بُعد آن نسبت به تحصيل نظريات است كه داراى چهار مرتبه عقل هيولانى، عقل بالملكه، عقل بالفعل و عقل مستفاد مى‏باشد. علامه هيچ يك از روايات «كتاب العقل و الجهل» را به‏طور مستقل بر معناى چهارم حمل نكرده است؛ گرچه برخى از روايات را بنابر بعضى از احتمالات بر معناى چهارم حمل نموده است.(72)

 

    2 ـ2 ـ 5 ـ معناى پنجم

 

    معناى پنجم، نفس ناطقه انسان است كه او را از بقيه چهارپايان جدا مى‏كند. ايشان معناى پنجم را نيز به‏طور خاص بر هيچ‏كدام از روايات حمل نكرده است. البته در برخى از موارد، امكان حمل آن را مطرح ساخته است.(73)

 

    2 ـ2 ـ 6 ـ معناى ششم

 

    معناى ششم، عقل مجرد قديمى است كه هيچ تعلقى در ذات و فعلش به مادّه ندارد. علامه هيچ يك از روايات را قاطعانه بر معناى ششم حمل نكرده است؛ گرچه احتمال آن را درباره پاره‏اى از روايات طرح كرده است.(74)

 

    از مقايسه اجمالى ديدگاههاى ملا صدرا وعلامه مجلسى درباره مفهوم عقل وحمل آن بر احاديث، چنين به نظر مى آيد كه گرچه نگرشهاى اين دو محقّق داراى نقاط اشتراك فراوانى است، اختلاف نظرهاى آنها را نيز نبايد از نظر دور داشت.

 

    پي‌نوشت‌ها:

 

    (35) . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 225 و 228 و 229.

 

    (36) . اصول كافى ، ابوجعفر محمدبن يعقوب كلينى رازى ، با ترجمه سيد جواد مصطفوى، ج 1، ص 11، ح 3 .

 

    (37) . شرح اصول الكافى، ج 1 ، ص 225 .

 

    (38) . همان، ج 1 ، ص 228 ـ 229 .

 

    (39) . همان، ص 231 .

 

    (40) .همان.

 

    (41) . همان، ص 231.

 

    (42) . همان، ص 231 .

 

    (43) . همان، ج 1، ص 251.

 

    (44) . سوره زمر، آيه 9.

 

    (45) . اصول كافى ، با ترجمه سيد جواد مصطفوى، ج 1، ص 14، ح 11.

 

    (46) . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 250 ـ 251 .

 

    (47) . همان، ج 1، ص 252.

 

    (48) . همان، ج 1، ص 226.

 

    (49) . اصول كافى، ج 1 ، ص 14 ، ح 12 .

 

    (50) . شرح اصول الكافى، ج 1 ، ص 252 .

 

    (51) . همان، ج 1 ،ص 227.

 

    (52) . همان، ج 1 ،ص 216 و 227.

 

    (53) . اصول كافى ، ج 1، ص 10، ح 1 .

 

    (54) . شرح اصول الكافى، صدرالدين الشيرازى، ج 1، ص 216 .

 

    (55). همان، ج 1، ص 227.

 

    (56) . اصول كافى، ج 1، ص 23 .

 

    (57) . مرآة العقول، ج 1، ص 27.

 

    (58) . اصول كافى، ج 1 ، ص 11 ، ح 2 .

 

    (59) . مرآة العقول، ج 1 ،ص 32 .

 

    (60) . اصول كافى، ج 1 ،ص 19 ، ح 12 .

 

    (61) . مرآة‏العقول، ج 1، ص 57.

 

    (62) . اصول كافى، ج 1، ص 27، ح 19.

 

    (63) . مرآة العقول، ج 1 ،ص 78 ،ح 19 .

 

    (64) . همان، ج 1، ص 27.

 

    (65) . اصول كافى، ج 1، ص 11، ح 2 .

 

    (66) . همان، ح 3.

 

    (67) . مرآة العقول، ج 1، ص 32.

 

    (68) . اصول كافى، ج 1، ص 12، ح 6.

 

    (69) . مرآة العقول، ج 1 ،ص 34 .

 

    (70) . همان، ج 1، ص32.

 

    (71) . اصول كافى، ج 1، ص 11، ح 2.

 

    (72) . همان، ج 1، ص 27، 33 و 65.

 

    (73) . همان، ص 28، 33 و 65.

 

    (74) . همان، ص 29، 33 و 65